मुले व मोबाईल : डोळ्यांवर व मनावर होणारे परिणाम

डिजिटल पिढीचे अंधारलेले भविष्य 

मोबाईलचा मुलांच्या आयुष्यावर परिणाम

आजकालच्या डिजिटल युगात, मोबाईल फोन मुलांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे. ऑनलाइन शिक्षण, मनोरंजक व्हिडिओ आणि गेम्स यामुळे मुले तासनतास मोबाईलवर घालवतात. आज मोबाईलशिवाय जीवनाची कल्पना करणे कठीण झाले आहे.

अभ्यास, खेळ, मनोरंजन, मित्रमैत्रिणी – सगळं काही मोबाईलवर. मात्र, या अतिवापरामुळे मुलांच्या केवळ डोळ्यांवरच नाही तर त्यांच्या मनावर, वर्तनावर आणि अभ्यासावरसुद्धा होत आहेत.

पूर्वी मुलं अंगणात, रस्त्यावर, मैदानावर खेळायची. धावायची, पडायची, धुळीत माखायची. आज मुलं स्क्रीनसमोर बसून व्हर्च्युअल जगात हरवली आहेत. या बदलाचे फायदेही आहेत, पण त्याचबरोबर तोटेही गंभीर आहेत. हा लेख त्या तोट्यांवर प्रकाश टाकतो आणि पालकांना आवश्यक दिशा देण्याचा प्रयत्न करतो.

मोबाईलचे तोटे अनेक आहेत, विशेषतः जर त्याचा वापर जास्त प्रमाणात आणि चुकीच्या पद्धतीने केला गेला तर. त्याचे शारीरिक, मानसिक, सामाजिक आणि आर्थिक असे विविध पैलूंवर नकारात्मक परिणाम होऊ शकतात.

मोबाईल व मुलांचं नातं – एक नवीन युग मोबाईल मुलांच्या जीवनात इतक्या सहजपणे शिरला की पालकांनाही कळलं नाही. दोन-तीन वर्षांचं बाळ रडू लागलं की मोबाईलवर कार्टून दाखवलं की तो शांत होतो.

अभ्यासासाठी ऑनलाईन क्लासेस सुरू झाले, त्याच वेळी मनोरंजनाचं दारही उघडलं. आई-वडील व्यस्त असतात, त्यामुळे मुलाला गुंग ठेवण्यासाठी मोबाईल सर्वात सोपा मार्ग. पण मुलाला एकदा मोबाईलचं आकर्षण लागलं की तो त्याच्याशिवाय राहू शकत नाही. "मोबाईल = खेळणं" अशी समजूत त्याच्या मनात बसते.

शारीरिक तोटे - डोळ्यांवर होणारे परिणाम

डिजिटल आय स्ट्रेन (Digital Eye Strain)

सतत मोबाईलच्या स्क्रीनकडे पाहिल्यामुळे मुलांच्या डोळ्यांवर ताण येतो. या स्थितीला डिजिटल आय स्ट्रेन असे म्हणतात.

याची काही प्रमुख कारणे

सतत एकाच ठिकाणी लक्ष केंद्रित करणे, मोबाईलवरील अक्षरे आणि प्रतिमा लहान असल्यामुळे डोळ्यांना ती स्पष्ट पाहण्यासाठी जास्त मेहनत घ्यावी लागते. यामुळे डोळ्यांचे स्नायू थकून जातात आणि डोळ्यांतून पाणी येणे, डोळे लाल होणे, खाज सुटणे किंवा डोळ्यांत वेदना होणे अशा समस्या उद्भवतात.

पापण्यांची उघडझाप कमी होणे (Reduced Blinking)

मोबाईल वापरताना मुले स्क्रीनमध्ये इतकी मग्न होतात की ते पापण्यांची उघडझाप (Blinking) कमी करतात. सामान्यतः, आपण दर मिनिटाला सुमारे १५-२० वेळा पापण्यांची उघडझाप करतो, पण मोबाईल वापरताना हे प्रमाण ५-७ पर्यंत खाली येते. यामुळे डोळे कोरडे पडतात, ज्यामुळे जळजळ आणि कोरडेपणा जाणवतो.

ब्ल्यू लाईटचा (Blue Light)

हानिकारक परिणाम मोबाईल, टॅब्लेट आणि कॉम्प्युटरच्या स्क्रीनमधून ब्ल्यू लाईट (Blue Light) नावाचा एक विशिष्ट प्रकारचा प्रकाश बाहेर पडतो. हा प्रकाश डोळ्यांच्या आरोग्यासाठी अत्यंत हानिकारक आहे. रेटिना (Retina) आणि मॅक्युला (Macula) वर परिणाम ब्लू लाईट थेट डोळ्याच्या रेटिनावर (Retina) आणि मॅक्युलावर (Macula) परिणाम करतो. मॅक्युला हा डोळ्याचा एक संवेदनशील भाग आहे जो आपल्याला वस्तू स्पष्टपणे पाहण्यास मदत करतो. जास्त वेळ ब्लू लाईटच्या संपर्कात राहिल्यास मॅक्युलाचे नुकसान होऊ शकते, ज्यामुळे दृष्टी कमकुवत होते. काही प्रकरणांमध्ये, यामुळे मॅक्युलर डिजनरेशन (Macular Degeneration) सारख्या गंभीर आजारांचा धोका वाढतो.

मान आणि पाठदुखी

 मोबाईल वापरताना चुकीच्या स्थितीत बसल्यामुळे किंवा मान खाली करून पाहिल्यामुळे मान, खांदे आणि पाठदुखीचा त्रास होतो, ज्याला 'टेक्स्ट नेक' असेही म्हणतात.

झोपेवर परिणाम

 शरीरात मेलाटोनिन (Melatonin) नावाचा एक हार्मोन असतो जो झोप नियंत्रित करतो. रात्री झोपताना मेलाटोनिनचे प्रमाण वाढते. मात्र, मोबाईलच्या स्क्रीनमधून निघणारा ब्लू लाईट या हार्मोनचे उत्पादन कमी करतो. यामुळे मुलांना रात्री लवकर झोप लागत नाही आणि त्यांची झोपेची सायकल (Sleep Cycle) बिघडते. अपुरी झोप मुलांच्या शारीरिक आणि मानसिक आरोग्यासाठी हानिकारक असते.

निकटदृष्टी (Myopia) चा वाढता धोका मुलांमध्ये निकटदृष्टी (Myopia) ही समस्या गेल्या काही वर्षांत खूप वाढली आहे. मायोपिया म्हणजे दूरच्या वस्तू स्पष्ट न दिसणे, तर जवळच्या वस्तू स्पष्ट दिसणे.

डोळ्यांच्या स्नायूंवर ताण मोबाईलच्या लहान स्क्रीनवर जास्त वेळ लक्ष केंद्रित केल्यामुळे डोळ्यांचे स्नायू ताणले जातात. यामुळे डोळ्यांच्या भिंगावर (Lens) आणि डोळ्याच्या बाहुलीवर (Eyeball) दबाव येतो. काही काळानंतर, यामुळे डोळ्याची बाहुली लांब होऊ शकते, ज्यामुळे दूरची दृष्टी कमकुवत होते.

सूर्यप्रकाशाचा अभाव

घराबाहेर खेळल्याने डोळ्यांना सूर्यप्रकाश मिळतो, जो दृष्टीच्या विकासासाठी आवश्यक असतो. पण मोबाईलच्या अतिवापरामुळे मुले घराबाहेर कमी जातात. सूर्यप्रकाशाच्या अभावामुळे रेटिनल डोपामाइन (Retinal Dopamine) नावाच्या रसायनाचे उत्पादन कमी होते, ज्यामुळे मायोपियाचा धोका वाढतो.

मानसिक आणि भावनिक तोटे

आजकाल मोबाईलवर जास्त वेळ घालवणारी मुलं फक्त शारीरिक नव्हे तर मानसिक व भावनिकदृष्ट्याही मोठं नुकसान सहन करत आहेत. बालपण हे त्यांच्या भावनिक घडणीचं महत्त्वाचं वळण असतं. अशा वयात मोबाईलच्या पडद्यामागे अडकून पडल्यामुळे पुढील समस्या उद्भवतात.

व्यसनाधीनता (Addiction)

मोबाईलचे अतिवापर एका व्यसनात बदलू शकतो, जिथे व्यक्तीला सतत मोबाईल तपासण्याची, नोटिफिकेशन पाहण्याची किंवा गेम खेळण्याची तीव्र इच्छा होते. मोबाईल नसताना अस्वस्थता, चिडचिडेपणा आणि ताण जाणवू शकतो. चिडचिडेपणा आणि अस्वस्थता जेव्हा मुलांकडून मोबाईल काढून घेतला जातो, तेव्हा त्यांना चिडचिडेपणा, राग आणि अस्वस्थता येते. ही एक प्रकारची मोबाईल व्यसन (Mobile Addiction) होण्याची सुरुवात असू शकते.

एकाग्रतेचा अभाव (Reduced Attention Span)

सतत येणारे नोटिफिकेशन्स आणि मल्टीटास्किंगमुळे एका गोष्टीवर लक्ष केंद्रित करण्याची क्षमता कमी होते. अभ्यास किंवा कामात लक्ष विचलित होते, ज्यामुळे कार्यक्षमतेवर परिणाम होतो.

चिंता आणि नैराश्य (Anxiety and Depression)

सोशल मीडियावर इतरांच्या 'परफेक्ट' आयुष्याच्या पोस्ट पाहून स्वतःच्या आयुष्याबद्दल असमाधान वाटते, ज्यामुळे न्यूनगंड आणि नैराश्य येऊ शकते.

ऑनलाइन बुलींग, सायबर-गुन्हे आणि नकारात्मक बातम्यांच्या सततच्या संपर्कामुळे चिंता वाढू शकते. 'FOMO' (Fear of Missing Out) म्हणजे काहीतरी महत्त्वाचे चुकत आहे अशी भीती सतत वाटत राहते, ज्यामुळे मानसिक ताण येतो.

आत्मसन्मानावर परिणाम

सोशल मीडियावर लाईक्स किंवा कमेंट्स न मिळाल्यास किंवा नकारात्मक प्रतिक्रिया मिळाल्यास आत्मसन्मानावर परिणाम होतो.

निर्णय क्षमतेवर परिणाम

इंटरनेटवर उपलब्ध असलेल्या माहितीच्या अतिरेकामुळे किंवा त्वरित माहिती मिळण्याच्या सवयीमुळे स्वतः विचार करून निर्णय घेण्याची क्षमता कमी होऊ शकते.

आक्रमक वर्तन

मोबाईलवरील हिंसक गेम्स किंवा व्हिडिओंमुळे मुलांच्या मानसिकतेवर परिणाम होतो. यामुळे त्यांच्या स्वभावात आक्रमकता वाढू शकते आणि ते वास्तविक जीवनातही हिंसक प्रतिक्रिया देऊ शकतात.

सामाजिक तोटे

मोबाईलचा अतिरेक हा फक्त वैयक्तिक किंवा मानसिक पातळीवरच नाही तर सामाजिक नातेसंबंधांवरही गंभीर परिणाम करतो. मुलांचं आयुष्य हे समाजाशी मिसळून शिकण्याचं वय आहे. पण मोबाईलमुळे समाजापासून दुरावा निर्माण होतो.

सामाजिक एकाकीपणा

प्रत्यक्ष संवादाऐवजी मोबाईलवर अधिक वेळ घालवल्याने सामाजिक संबंध कमकुवत होतात. मित्र-मैत्रिणी किंवा कुटुंबातील सदस्यांसोबत असतानाही मोबाईलमध्ये व्यस्त राहिल्याने 'फोबिंग' (phubbing) होते, ज्यामुळे नात्यांमध्ये दुरावा येतो.

वास्तव जीवनातील सामाजिक कौशल्यांचा विकास खुंटतो, विशेषतः मुलांमध्ये.

कौटुंबिक संबंधांमध्ये दुराव

कुटुंबातील सदस्य एकत्र असतानाही मोबाईलमध्ये गुंतल्यास एकमेकांशी संवाद कमी होतो, ज्यामुळे कौटुंबिक संबंधांवर नकारात्मक परिणाम होतो.

गोपनीयतेचा भंग (Privacy Issues)

मोबाईलमधील ॲप्स आणि वेबसाइट्स वैयक्तिक माहिती गोळा करतात, ज्यामुळे गोपनीयतेचा धोका निर्माण होतो. डेटा चोरी किंवा गैरवापराची शक्यता असते.

सायबर-सुरक्षिततेचा धोका

फिशिंग, मालवेअर आणि इतर सायबर हल्ल्यांमुळे मोबाईलमधील डेटा आणि वैयक्तिक माहिती धोक्यात येऊ शकते. असुरक्षित वायफाय नेटवर्क वापरल्यास हॅकिंगचा धोका असतो.

समाजातील मूल्यांचा ऱ्हास मोबाईलमुळे झटपट आनंद, स्पर्धा आणि दिखावा या गोष्टी मुलांच्या वागण्यात ठळक दिसू लागतात. "शेअर", "लाइक", "फॉलोअर्स" या निकषांवर समाजमूल्यांचं मोजमाप होऊ लागतं.

खरी माणुसकी, सहानुभूती, आपलेपणा या मूल्यांची हळूहळू घसरण होते.

सामाजिक कौशल्ये खुंटतात

मित्र-मैत्रिणींसोबत खेळणे, वादविवाद करणे, समूहात काम करणे यातून मुले अनेक सामाजिक कौशल्ये शिकतात. मोबाईलच्या अतिवापरामुळे ही संधी त्यांना मिळत नाही. त्यामुळे मोठे झाल्यावर त्यांना सामाजिक वातावरणात जुळवून घेणे अवघड जाते.

एकलकोंडे होणे

मोबाईलवर जास्त वेळ घालवणारी मुले सामाजिक समारंभांमध्ये किंवा मित्र-मैत्रिणींच्या गटात कमी मिसळतात. त्यांना एकटे राहणे जास्त पसंत पडते, ज्यामुळे त्यांच्यात एकलकोंडेपणा वाढतो.

तुलना आणि न्यूनगंड

सोशल मीडियाच्या जगात मुले स्वतःची तुलना सतत इतरांशी करतात, ज्यामुळे त्यांच्या मानसिकतेवर परिणाम होतो. न्यूनगंड (Inferiority Complex) सोशल मीडियावर इतर लोक त्यांचे यशस्वी आणि आनंदी क्षण पोस्ट करतात. हे पाहून मुलांना असे वाटते की, त्यांचे जीवन इतके चांगले नाही. यामुळे त्यांच्यामध्ये न्यूनगंड निर्माण होतो आणि ते स्वतःला कमी लेखू लागतात.

सत्य आणि आभासी जगातील फरक न समजणे

सोशल मीडियावर दिसणारे 'परफेक्ट' जीवन वास्तविक नसते. पण मुलांना हे कळत नाही आणि ते या आभासी जगालाच सत्य मानतात. यामुळे त्यांना नैराश्य येऊ शकते.

आर्थिक तोटे

मोबाईलचा वापर मुलांच्या आरोग्यावर व मानसिकतेवर जितका परिणाम करतो, तितकाच तो कुटुंबाच्या आर्थिक स्थितीवरही होतो. हा भाग बहुतेक पालक दुर्लक्ष करतात, पण दीर्घकाळात मोबाईल हा खर्चिक ओझं ठरू शकतो.

गेम्स आणि ॲप्सवर खर्च

अनेक मोबाईल गेम्स आणि ॲप्स मोफत दिसतात, पण त्यांच्यामध्ये विविध इन-ॲप खरेदीचे पर्याय असतात. उदा. गेम्समध्ये नवीन लेव्हल्स अनलॉक करण्यासाठी, शस्त्रे किंवा इतर वस्तू खरेदी करण्यासाठी पैसे लागतात. अनेकदा मुलांना या खर्चाची कल्पना नसते आणि ते पालकांच्या नकळत मोठे बिल वाढवतात.

डेटा आणि इंटरनेटचा खर्च

मुलांच्या मोबाईलच्या अतिवापरामुळे डेटा पॅक लवकर संपतो. त्यामुळे वारंवार डेटा रिचार्ज करावा लागतो, ज्यामुळे महिन्याचा इंटरनेट खर्च वाढतो.

नवीन फोन खरेदीचा दबाव

मोबाईल कंपन्या दरवर्षी नवीन मॉडेल्स बाजारात आणतात. मुले त्यांच्या मित्रांकडे पाहतात आणि नवीन, महागडा फोन घेण्यासाठी पालकांवर दबाव आणतात. यामुळे कुटुंबाच्या बजेटवर अनावश्यक भार येतो.

उत्पादकता आणि शिक्षणावर परिणाम

मोबाईलचा वापर मुलांच्या उत्पादकतेवर परिणाम करतो, ज्यामुळे अप्रत्यक्षपणे आर्थिक नुकसान होते. अभ्यासावर परिणाम मोबाईलच्या अतिवापरामुळे मुलांचे अभ्यासाकडे दुर्लक्ष होते. यामुळे त्यांच्या परीक्षांमध्ये गुण कमी येतात आणि त्यांना चांगल्या शिक्षणासाठी लागणाऱ्या संधी मिळत नाहीत.

भविष्यातील करिअरवर परिणाम

शैक्षणिक प्रगती खुंटल्यामुळे मुलांना भविष्यात चांगली नोकरी मिळण्याची शक्यता कमी होते, ज्यामुळे त्यांच्या कमाईवर परिणाम होतो.

आरोग्यावर होणाऱ्या खर्चात वाढ

मोबाईलच्या दुष्परिणामांमुळे आरोग्यावर होणारा खर्च हा एक मोठा आर्थिक तोटा आहे. डोळ्यांच्या उपचारांवरील खर्च मोबाईलमुळे मुलांच्या डोळ्यांवर ताण येतो आणि दृष्टी कमकुवत होते. यामुळे डोळ्यांची तपासणी, चष्मा घेणे किंवा इतर औषधोपचारांवर मोठा खर्च करावा लागतो. मानसिक आरोग्य उपचार मोबाईल व्यसनामुळे मुलांना मानसिक समस्या (उदा. चिंता, नैराश्य) निर्माण होऊ शकतात. यावर उपचार करण्यासाठी मानसोपचार तज्ज्ञांचा सल्ला घ्यावा लागतो, जो खर्चिक असू शकतो.

पालकांनी काय उपाय करावेत?

स्पष्ट नियम बनवा

मोबाईल वापरण्यासाठी वेळेचं बंधन घाला (उदा. दिवसातून जास्तीत जास्त १ तास). झोपायच्या आधी, जेवताना किंवा अभ्यासाच्या वेळेत मोबाईल न वापरण्याचे ठराविक नियम असावेत.

हे नियम फक्त मुलांसाठीच नाही तर पालकांसाठीही असावेत – जेणेकरून मुलांना उदाहरण मिळेल.

मोबाईल ऐवजी पर्यायी रचनात्मक गोष्टींना प्रोत्साहन द्या

मैदानी खेळांसाठी प्रोत्साहन मुलांना क्रिकेट, फुटबॉल, सायकलिंग यांसारख्या मैदानी खेळांसाठी प्रोत्साहन द्या. यामुळे त्यांचे शारीरिक आरोग्य सुधारेल आणि त्यांना मित्रांसोबत वेळ घालवण्याची संधी मिळेल.

नवीन छंद

मुलांमध्ये चित्रकला, संगीत, वाचन, बागकाम किंवा कोणत्याही नवीन छंदाची आवड निर्माण करा. यामुळे त्यांचा वेळ चांगल्या कामात जाईल आणि त्यांना मोबाईलची गरज कमी वाटेल.

कौटुंबिक वेळ

मुलांना फोनवर बोलण्याऐवजी त्यांच्यासोबत गप्पा मारा. त्यांच्या दिवसाबद्दल विचारा, त्यांच्यासोबत बोर्ड गेम्स खेळा किंवा एकत्र स्वयंपाक करा. यामुळे कुटुंबातील बंध अधिक मजबूत होतील.

पालक म्हणून स्वतः आदर्श व्हा

स्वतःच्या सवयी सुधारा मुले पालकांचेच अनुकरण करतात. तुम्ही स्वतः सतत मोबाईलवर असाल, तर मुलांना मोबाईलपासून दूर राहण्यास सांगणे कठीण जाईल. म्हणून, स्वतः मोबाईलचा वापर मर्यादित करा. कामासाठी वेगळा मोबाईल कामासाठी एक आणि वैयक्तिक वापरासाठी दुसरा मोबाईल ठेवा. यामुळे कामाच्या वेळेनंतर तुम्ही तुमच्या कुटुंबाला जास्त वेळ देऊ शकाल. मोबाईलपासून दूर राहा जेवताना किंवा कुटुंबासोबत वेळ घालवताना स्वतःचा मोबाईल दूर ठेवा. यामुळे मुलांनाही हे समजेल की कुटुंबासोबतचा वेळ किती महत्त्वाचा आहे.

नियम आणि मर्यादा निश्चित करा

वेळेचे नियोजन मुलांसाठी मोबाईल वापरण्याची वेळ निश्चित करा. उदा. दिवसभरात फक्त एक किंवा दोन तास. अभ्यास आणि खेळाच्या वेळेत मोबाईलचा वापर पूर्णपणे टाळा. ठिकाण निश्चित करा मुलांना फक्त घरातच, सार्वजनिक ठिकाणी आणि पालकांच्या देखरेखीखाली मोबाईल वापरण्याची परवानगी द्या.

जेवताना, झोपताना किंवा अभ्यास करताना मोबाईल वापरण्यास सक्त मनाई करा. सकारात्मक वापराचे महत्त्व मुलांना मोबाईलचा वापर सकारात्मक कामांसाठी कसा करावा हे शिकवा. उदा. माहिती शोधणे, नवीन कौशल्ये शिकणे, किंवा शैक्षणिक व्हिडिओ पाहणे.

मोकळेपणाने संवाद मुलांशी मोकळेपणाने संवाद साधा. त्यांच्या ऑनलाइन मित्रांबद्दल, त्यांच्या आवडीच्या गेम्सबद्दल आणि त्यांना काय आवडते याबद्दल बोला. यामुळे ते तुम्हाला घाबरणार नाहीत आणि तुमच्याशी त्यांच्या भावना वाटून घेतील.

मोबाईल मुलांच्या हातात उशिरा द्या. शक्यतो १५ वर्षांपूर्वी स्वतःचा मोबाईल देऊ नका.

शैक्षणिक गरज असेल तर पालकांच्या देखरेखीखालीच मोबाईल वापरू द्या.

आजच्या डिजिटल युगात, मोबाईल फोन मुलांच्या जीवनाचा अविभाज्य भाग बनला आहे, पण त्याचा अतिवापर त्यांच्या शारीरिक, मानसिक आणि सामाजिक विकासासाठी हानिकारक आहे.

मोबाईलमुळे मुलांच्या डोळ्यांवर गंभीर परिणाम होतात, ज्यामध्ये डिजिटल आय स्ट्रेन, ब्ल्यू लाईटचे दुष्परिणाम आणि निकटदृष्टी (Myopia) चा धोका वाढणे यांचा समावेश आहे. यामुळे डोळे कोरडे होणे, दृष्टी कमी होणे आणि झोपेच्या समस्या निर्माण होतात. याव्यतिरिक्त, मोबाईलच्या अतिवापरामुळे मुलांच्या मानसिक आरोग्यावरही खोलवर परिणाम होतो.

यामुळे त्यांच्यात एकाग्रतेचा अभाव, चिडचिडेपणा आणि आक्रमकता वाढू शकते. सोशल मीडियाच्या प्रभावामुळे त्यांच्यात न्यूनगंड निर्माण होतो आणि आत्मविश्वास कमी होतो.

सामाजिक स्तरावर, मोबाईलमुळे मुले एकलकोंडी होतात आणि प्रत्यक्ष संवाद साधण्याचे कौशल्य त्यांच्यात विकसित होत नाही, ज्यामुळे त्यांचे सामाजिक नातेसंबंध कमकुवत होतात.

आर्थिकदृष्ट्या, गेम्स आणि ॲप्सवरील अनावश्यक खर्च, डेटा खर्च आणि आरोग्यावरील उपचारांमुळे कुटुंबाच्या बजेटवर ताण येतो. या गंभीर समस्यांवर मात करण्यासाठी पालकांनी सक्रिय भूमिका बजावणे आवश्यक आहे.

मोबाईल वापरासाठी नियम आणि मर्यादा निश्चित करणे, पर्यायी रचनात्मक उपक्रमांना प्रोत्साहन देणे आणि स्वतः आदर्श बनून दाखवणे हे महत्त्वाचे उपाय आहेत. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, मुलांशी मोकळेपणाने संवाद साधणे आणि त्यांना मोबाईलच्या सकारात्मक व नकारात्मक बाजू समजावून सांगणे महत्त्वाचे आहे.

एकूणच, मोबाईल हे एक उपयुक्त साधन आहे, पण त्याचा योग्य वापर करणे ही काळाची गरज आहे. मुलांचे उज्ज्वल भविष्य घडवण्यासाठी, त्यांच्यावर सतत लक्ष ठेवणे आणि त्यांना डिजिटल युगात योग्य मार्गदर्शन करणे हे पालकांचे कर्तव्य आहे.

मोबाईल ही यंत्र आहे – त्याचा ताबा आपण घेतला तर तो वरदान ठरतो; आणि आपण त्याच्या ताब्यात गेलो तर तो शाप ठरतो.