योग - आरोग्य, संतुलन आणि आत्मजागृतीचा शाश्वत मार्ग.

योग

आरोग्य, संतुलन आणि आत्मजागृतीचा शाश्वत मार्ग.

'योग' हा शब्द ऐकताच आपल्या डोळ्यासमोर अनेकदा विविध शारीरिक आसने (योगासने) करणाऱ्या व्यक्तीचे चित्र उभे राहते. आधुनिक जगात योगाची ही ओळख मर्यादित असली तरी, योगाचे खरे स्वरूप त्याहून अधिक व्यापक, सखोल आणि प्राचीन आहे. आजच्या वेगवान आणि धकाधकीच्या जीवनात शांतता आणि संतुलन शोधणे हे एक आव्हान बनले आहे. आपण सर्वजण यशस्वी होण्यासाठी धावत असताना, अनेकदा आपले शारीरिक आणि मानसिक आरोग्य दुर्लक्षित करतो. येथेच 'योग' आपल्या मदतीला येतो. योग म्हणजे केवळ शरीराला वाकवणे किंवा काही कठीण आसने करणे नव्हे, तर तो एक जीवन जगण्याची कला आहे, एक विज्ञान आहे जे शरीर, मन आणि आत्मा यांना एकत्र जोडते. हा लेख तुम्हाला योगाच्या सखोल जगात घेऊन जाईल आणि त्याचे तुमच्या जीवनावर होणारे सकारात्मक परिणाम स्पष्ट करेल.

योग म्हणजे काय?

योगाचा उगम हजारो वर्षांपूर्वी भारतात झाला. ऋग्वेद, उपनिषदे आणि पतंजलींच्या योगसूत्रांमध्ये योगाचे विस्तृत वर्णन आढळते.'योग' हा शब्द संस्कृतमधील 'युज' या धातूपासून आला आहे, ज्याचा अर्थ 'जोडणे' किंवा 'एकत्र आणणे'. याचा अर्थ असा की योग आपल्या वैयक्तिक चेतनेला वैश्विक चेतनेशी जोडतो. पतंजली ऋषींनी त्यांच्या 'योगसूत्रां'मध्ये योगाची व्याख्या केली आहे, "योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः" अर्थात चित्ताच्या वृत्तींचा निरोध करणे म्हणजे योग. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, मनातील विचारांची धांदल थांबवून मन शांत आणि स्थिर करणे म्हणजे योग. यात केवळ शारीरिक आसने (आसन), श्वास नियंत्रित करणे (प्राणायाम), आणि ध्यान (मेडिटेशन) यांचा समावेश नाही, तर यम, नियम, प्रत्याहार, धारणा आणि समाधी यांसारख्या आठ अंगांचाही समावेश आहे, ज्याला 'अष्टांग योग' म्हणतात.

अष्टांग योग: योगाचे आठ नियम (अंगे)

पतंजली ऋषींनी त्यांच्या 'योगसूत्रां'मध्ये प्रतिपादन केलेला अष्टांग योग (अष्टांग म्हणजे आठ अंगे) हा योगाभ्यासाचा एक महत्त्वाचा आणि सखोल पाया आहे. हे आठ नियम केवळ शारीरिक आसनांपुरते मर्यादित नसून, ते एक नैतिक आणि आध्यात्मिक जीवन जगण्यासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत. चला तर, या आठ नियमांना सविस्तरपणे समजून घेऊया.

1. यम (नैतिक नियम / सामाजिक आचार)

यम हे आपल्या सामाजिक वर्तणुकीशी संबंधित नैतिक नियम आहेत. ते इतरांशी आणि जगाशी कसे वागावे याबद्दल मार्गदर्शन करतात. यमांचे पाच प्रकार आहेत.

अहिंसा (अहिंसा): कोणत्याही सजीव प्राण्याला शारीरिक, मानसिक किंवा भावनिकरित्या हानी न पोहोचवणे. यामध्ये केवळ इतरांना मारणेच नाही, तर वाईट विचार करणे किंवा कठोर शब्द वापरणे देखील टाळणे अपेक्षित आहे. स्वतःबद्दलही अहिंसक असणे, म्हणजे स्वतःला त्रास न देणे, हेही यात समाविष्ट आहे.

सत्य (सत्यता): नेहमी खरे बोलणे, पण ते इतरांना हानी पोहोचवणारे नसावे. सत्य बोलताना परिस्थिती आणि त्याचे परिणाम यांचा विचार करणे महत्त्वाचे आहे. विचारात, शब्दात आणि कृतीत सत्यता असणे.

अस्तेय (चोरी न करणे): दुसऱ्याच्या वस्तूंची किंवा ज्ञानाची चोरी न करणे. यामध्ये केवळ भौतिक वस्तूच नाहीत, तर इतरांचा वेळ किंवा संधी चोरणे देखील समाविष्ट आहे. प्रामाणिकपणाने जगणे.

ब्रह्मचर्य (संयम / ऊर्जा संरक्षण): इंद्रियांना संयमित ठेवणे, विशेषतः लैंगिक ऊर्जेचे संरक्षण करणे. याचा अर्थ पूर्णपणे ब्रह्मचारी राहणे असा नसून, आपल्या ऊर्जेचा योग्य वापर करणे आणि ती अनावश्यक गोष्टींमध्ये वाया घालवू न देणे. विवाहित व्यक्तींसाठी याचा अर्थ आपल्या जोडीदाराशी एकनिष्ठ राहणे असा असू शकतो.

अपरिग्रह (संग्रह न करणे / लोभ न करणे): गरजेपेक्षा जास्त वस्तूंचा संग्रह न करणे किंवा लोभ न बाळगणे. अनावश्यक गोष्टींचा साठा टाळून साधे जीवन जगणे. यामुळे अनावश्यक चिंता आणि आसक्ती कमी होते.

2. नियम (आत्म-शुद्धीकरण / वैयक्तिक आचार)

नियम हे आपल्या स्वतःशी संबंधित वैयक्तिक शिस्त आणि आचार आहेत, जे आत्म-शुद्धी आणि आध्यात्मिक वाढीसाठी महत्त्वाचे आहेत. नियमांचे पाच प्रकार आहेत.

शौच (स्वच्छता): शारीरिक आणि मानसिक स्वच्छता राखणे. शारीरिक स्वच्छतेमध्ये स्नान करणे, शुद्ध अन्न खाणे इत्यादींचा समावेश होतो, तर मानसिक स्वच्छतेमध्ये वाईट विचार, नकारात्मक भावना आणि दूषित कल्पनांपासून दूर राहणे समाविष्ट आहे.

संतोष (समाधान): जे काही आपल्याकडे आहे त्यात समाधानी राहणे आणि नेहमी जास्त मिळवण्याच्या मागे न लागणे. याचा अर्थ निष्क्रिय राहणे असा नसून, आपल्या प्रयत्नांनंतर जे काही फळ मिळते ते आनंदाने स्वीकारणे.

तप (शिस्त / तपस्या): शारीरिक आणि मानसिक पातळीवर शिस्तबद्ध राहणे आणि अडचणींना सामोरे जाण्याची क्षमता विकसित करणे. यामध्ये योगाभ्यास, उपवास किंवा इतर साधेपणाचा समावेश असू शकतो, ज्यामुळे शरीर आणि मन अधिक कणखर बनते.

स्वाध्याय (आत्म-अध्ययन/धार्मिक ग्रंथांचे अध्ययन): आत्म-ज्ञान मिळवण्यासाठी धार्मिक ग्रंथ, स्तोत्रे किंवा प्रेरणादायी पुस्तकांचे अध्ययन करणे. तसेच स्वतःच्या विचारांचे, भावनांचे आणि कृतींचे निरीक्षण करणे.

ईश्वर प्राणिधान (ईश्वरास शरण जाणे / समर्पण): आपल्या सर्व कृती आणि त्यांचे परिणाम ईश्वराला अर्पण करणे. स्वतःच्या अहंकाराला बाजूला ठेवून एका उच्च शक्तीवर विश्वास ठेवणे आणि तिच्या इच्छेनुसार जगणे.

3. आसन (शारीरिक मुद्रा / योगासने)

आसन म्हणजे शरीराला स्थिर आणि आरामदायक स्थितीत ठेवणे. हे केवळ शारीरिक व्यायाम नसून, ते शरीर आणि मनाला ध्यान करण्यासाठी तयार करतात. आसनांच्या नियमित अभ्यासाने शरीर लवचिक, मजबूत आणि निरोगी बनते. यामुळे ऊर्जा प्रवाहित होते आणि मन शांत होण्यास मदत होते.

4. प्राणायाम (श्वासावर नियंत्रण)

प्राण म्हणजे जीवनशक्ती (breath, life force) आणि आयाम म्हणजे नियंत्रण किंवा विस्तार. प्राणायाम म्हणजे श्वास घेणे, रोखणे आणि सोडणे या प्रक्रियेवर नियंत्रण ठेवणे. या अभ्यासाने फुफ्फुसांची कार्यक्षमता वाढते, रक्ताभिसरण सुधारते आणि मनाला शांतता मिळते. प्राणायामामुळे शरीर आणि मनातील ऊर्जा संतुलित होते.

5. प्रत्याहार (इंद्रियांवर नियंत्रण)

प्रत्याहार म्हणजे बाह्य जगातील इंद्रिय-विषयांपासून (दृश्य, आवाज, स्पर्श, वास, चव) इंद्रियांना मागे खेचणे. याचा अर्थ इंद्रियांना जबरदस्तीने दाबून टाकणे असा नाही, तर त्यांना स्वतःच्या नियंत्रणात आणणे. यामुळे मन बाह्य आकर्षणांपासून विचलित होत नाही आणि आंतरिक जगाकडे वळण्यास सक्षम होते.

6. धारणा (एकाग्रता)

धारणा म्हणजे मनाला एका विशिष्ट बिंदूवर किंवा वस्तूवर केंद्रित करणे. हे ध्यान (ध्यान) करण्याच्या दिशेने पहिले पाऊल आहे. यामध्ये मनाला एका विचार, मंत्र, श्वासावर किंवा एखाद्या बाह्य वस्तूवर (उदा. मेणबत्तीची ज्योत) स्थिर करण्याचा प्रयत्न केला जातो. हे एकाग्रतेचा अभ्यास आहे.

7. ध्यान (ध्यान / चिंतन)

धारणा जेव्हा अखंडित होते आणि मन पूर्णपणे एकाच बिंदूवर स्थिर राहते, तेव्हा त्या स्थितीला ध्यान म्हणतात. ध्यानामध्ये मन पूर्णपणे शांत आणि स्थिर असते, विचारांची गर्दी नसते आणि साधक एका सखोल आंतरिक शांततेचा अनुभव घेतो. ध्यानामध्ये विषयाचे आणि स्वतःचे भान विरघळून जाते.

8. समाधी (अंतिम अवस्था / परमोच्च स्थिती)

समाधी ही अष्टांग योगाची अंतिम आणि सर्वोच्च अवस्था आहे. यात ध्यान करणारा, ध्यानाचा विषय आणि ध्यानाची प्रक्रिया या तिन्ही गोष्टी एकरूप होतात. साधकाला आंतरिक शांतता आणि परमोच्च आनंदाची अनुभूती होते. ही आत्म-ज्ञानाची आणि मुक्तीची अवस्था मानली जाते, जिथे साधक स्वतःला वैश्विक चेतनेशी जोडलेला अनुभवतो.

योगाचे प्रमुख प्रकार

योगाचे अनेक प्रकार आहेत. प्रत्येक प्रकार शरीराच्या वेगवेगळ्या अंगांवर आणि मानसिक स्वास्थ्यावर वेगवेगळ्या प्रकारे परिणाम करतो.

हठयोग - आसन आणि प्राणायामावर आधारित. शरीराला लवचिकता आणि शक्ती प्रदान करतो.

राजयोग -  ध्यान व एकाग्रतेद्वारे मनावर नियंत्रण मिळवण्याचा मार्ग.

कर्मयोग - निष्काम कर्माची साधना; फलाची अपेक्षा न ठेवता कार्य करणे.

भक्तियोग - परमेश्वरावरील प्रेम आणि भक्तीद्वारे आत्मशुद्धी.

ज्ञानयोग - आत्मज्ञान, शास्त्रवाचन आणि तत्त्वचिंतन यांचा मार्ग.

कुंडलिनी योग - शरीरातील सुप्त उर्जा जागृत करण्याची साधना.

योगाचे शारीरिक फायदे: निरोगी शरीराची गुरुकिल्ली

पूर्वी योगाकडे केवळ एक आध्यात्मिक साधना म्हणून पाहिले जात होते, परंतु आज आधुनिक विज्ञानाने त्याचे शारीरिक आणि मानसिक फायदे मान्य केले आहेत. जगभरातील अनेक संशोधनांनी हे सिद्ध केले आहे की, नियमित योगाभ्यासामुळे आरोग्य सुधारते.

योगामुळे तुमच्या शरीराला अनेक फायदे मिळतात, जे तुम्हाला अधिक ऊर्जावान आणि निरोगी बनवतात.

लवचिकता वाढवते: योगासने स्नायू आणि सांध्यांना लवचिक बनवतात, ज्यामुळे शरीराची हालचाल अधिक सहज होते.

स्नायू मजबूत होतात: विविध योगासनांमुळे शरीरातील स्नायू बळकट होतात आणि सहनशक्ती वाढते.

शरीराचा पोस्चर सुधारतो: नियमित योगाभ्यासाने शरीराची ठेवण (पोस्चर) सुधारते, ज्यामुळे पाठदुखी आणि मानदुखीसारख्या समस्या कमी होतात.

रक्ताभिसरण सुधारते: योगामुळे शरीरातील रक्तप्रवाह सुधारतो, ज्यामुळे ऑक्सिजन आणि पोषक तत्वे पेशींपर्यंत प्रभावीपणे पोहोचतात.

पचनसंस्था सुधारते: काही विशिष्ट आसने पचनसंस्थेला चालना देतात, ज्यामुळे अपचन आणि बद्धकोष्ठतेसारख्या समस्या दूर होतात.

रोगप्रतिकारशक्ती वाढवते: योगामुळे शरीरातील विषारी घटक बाहेर पडतात आणि रोगप्रतिकारशक्ती मजबूत होते, ज्यामुळे तुम्ही रोगांशी लढण्यास अधिक सक्षम बनता.

श्वसन प्रणाली मजबूत होते: प्राणायामामुळे फुफ्फुसांची कार्यक्षमता वाढते आणि दम्यासारख्या आजारांमध्ये आराम मिळतो.

हृदयाचे आरोग्य: प्राणायाम आणि ध्यानामुळे रक्तदाब आणि कोलेस्ट्रॉल नियंत्रणात राहते, ज्यामुळे हृदयाचे आरोग्य सुधारते.

हाडांचे आरोग्य: वजन उचलण्याच्या आसनांमुळे (weight-bearing asanas) हाडांची घनता वाढते आणि ऑस्टियोपोरोसिसचा धोका कमी होतो.

योगाचे मानसिक आणि भावनिक फायदे: शांत मनाकडे एक पाऊल

योगाचा प्रभाव केवळ शरीरावरच नाही तर आपल्या मन आणि भावनांवरही खोलवर होतो.

तणाव आणि चिंता कमी होते: योगामुळे तणाव निर्माण करणारे हार्मोन्स कमी होतात आणि शांतता देणारे हार्मोन्स वाढतात. यामुळे चिंता आणि नैराश्याची पातळी कमी होते.

एकाग्रता वाढते: ध्यान आणि प्राणायामामुळे मनाची एकाग्रता वाढते आणि विचारांची स्पष्टता येते.

मन शांत होते: नियमित योगाभ्यासाने मनातील अनावश्यक विचार कमी होतात आणि मन शांत व स्थिर होते.

झोपेची गुणवत्ता सुधारते: योगामुळे शरीर आणि मन शांत होते, ज्यामुळे निद्रानाशाची समस्या कमी होते आणि गाढ झोप लागते.

सकारात्मक दृष्टिकोन: योगामुळे व्यक्ती स्वतःच्या भावनांवर नियंत्रण मिळवू शकते. यामुळे आत्मविश्वास वाढतो आणि जीवनाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन सकारात्मक होतो.

भावनिक संतुलन: योगाभ्यासामुळे राग, भीती, दुःख यांसारख्या नकारात्मक भावनांवर नियंत्रण मिळवणे सोपे होते आणि भावनिक स्थिरता प्राप्त होते.

 

आधुनिक जगात योगाचे स्थान आणि महत्त्व

आजच्या तंत्रज्ञानाच्या युगात, जिथे जीवनशैली गतिमान आणि तणावपूर्ण झाली आहे, तिथे योगाचे महत्त्व पूर्वीपेक्षाही अधिक वाढले आहे.

 

जीवनशैलीशी संबंधित आजारांवर उपाय: मधुमेह, उच्च रक्तदाब, हृदयरोग, स्थूलपणा यांसारखे आजार चुकीच्या जीवनशैलीमुळे होतात. योगाभ्यास आणि संतुलित आहार या आजारांना रोखण्यासाठी आणि नियंत्रित करण्यासाठी अत्यंत प्रभावी आहेत.

मानसिक आरोग्याची गुरुकिल्ली: नैराश्य (Depression), चिंता (Anxiety) आणि तणाव या आजच्या काळातील मोठ्या समस्या आहेत. योगा आणि ध्यान या समस्यांवर औषधांशिवाय मात करण्याचा एक नैसर्गिक आणि प्रभावी मार्ग आहे.

कार्यालयीन कर्मचाऱ्यांसाठी वरदान: सतत एकाच जागी बसून काम करणाऱ्यांसाठी मानदुखी, कंबरदुखी आणि तणाव या सामान्य समस्या आहेत. काही सोपी आसने आणि प्राणायाम केल्याने या समस्यांपासून आराम मिळतो.

आत्म-शोधाचा मार्ग: आधुनिक जगात, जिथे बाह्य जगात सर्व काही उपलब्ध आहे, तिथे व्यक्ती आतून मात्र एकटी आणि अशांत आहे. योग व्यक्तीला अंतर्मुख होऊन स्वतःची ओळख करून देतो आणि जीवनाचा खरा अर्थ शोधण्यास मदत करतो.

योग कसा सुरू करावा? नवशिक्यांसाठी मार्गदर्शन

योग सुरू करणे हे वाटते तितके कठीण नाही. काही सोप्या टिप्स तुम्हाला हा प्रवास सुरू करण्यास मदत करतील:

योग्य वेळ निवडा: सकाळी लवकर किंवा संध्याकाळी योगाभ्यास करणे चांगले मानले जाते. जेव्हा तुम्हाला शांतता आणि कमी व्यत्यय मिळेल अशी वेळ निवडा.

शांत जागा: योगासाठी एक शांत आणि स्वच्छ जागा निवडा जिथे तुम्हाला कोणीही त्रास देणार नाही.

आरामदायक कपडे: सैल आणि आरामदायक कपडे घाला जे तुमच्या हालचालींमध्ये अडथळा आणणार नाहीत.

योगा मॅट: योगा मॅटचा वापर करा, ज्यामुळे तुम्हाला आराम मिळेल आणि घसरण्यापासून बचाव होईल.

सुरुवात हळू करा: सुरुवातीला सोप्या आसनांपासून सुरुवात करा. शरीरावर जास्त ताण देऊ नका.

प्रशिक्षकाचे मार्गदर्शन: शक्य असल्यास, सुरुवातीला प्रमाणित योग प्रशिक्षकाच्या मार्गदर्शनाखाली योग शिका. यामुळे तुम्ही योग्य पद्धतीने आसने शिकू शकाल आणि दुखापती टाळू शकाल.

नियमितता महत्त्वाची: योगाचे फायदे अनुभवण्यासाठी नियमितता खूप महत्त्वाची आहे. दररोज किमान 15-30 मिनिटे योगाभ्यास करण्याचा प्रयत्न करा.

श्वासोच्छ्वास महत्त्वाचा: प्रत्येक आसनासोबत श्वासोच्छ्वास कसा असावा याकडे लक्ष द्या. प्राणायामचा नियमित अभ्यास करा.

योग ही केवळ काही आसनांची मालिका नाही; तो एक जीवनशैली आहे. शरीर-मनाच्या आरोग्यापलीकडे जाऊन तो आपल्याला आत्मजागरूकता आणि शांती मिळवण्याचा मार्ग दाखवतो. नियमित योगाभ्यास हा स्वतःवरील गुंतवणूक आहे-जीवन अधिक आनंदी, निरोगी आणि समाधानी बनवणारी.

तुमचे योगज्ञान तपासण्यास तयार आहात का?

चला, एका रंजक प्रश्नमंजुषेत सहभागी होऊया!

योग या अद्भुत शास्त्राबद्दल आपल्याला किती माहिती आहे?

योगाचा उगम कुठून झाला?

'अष्टांग योग' म्हणजे काय?

विविध आसनांमागील अर्थ आणि प्राणायामाचे महत्त्व आपल्याला माहीत आहे का?

हेच ज्ञान मनोरंजक पद्धतीने तपासण्यासाठी आणि योगाबद्दल काहीतरी नवीन शिकण्यासाठी,

आपण आता योगावर आधारित एक आकर्षक प्रश्नावली (Quiz) पाहणार आहोत.

ही प्रश्नावली केवळ तुमच्या ज्ञानाची परीक्षा नाही, तर योगाच्या विशाल आणि अद्भुत दुनियेत डोकावण्याची एक संधी आहे. तुम्ही योगाभ्यासात नवीन असाल किंवा अनुभवी, सर्वांसाठीच ही प्रश्नमंजुषा माहितीपूर्ण आणि मनोरंजक ठरेल.

चला तर मग, तयार व्हा! या ज्ञानयात्रेत सहभागी होऊन योगाबद्दलच्या आपल्या ज्ञानात अधिक भर घालूया.

 

योग साथी प्रश्नमंजुषा

सूचना: प्रत्येक प्रश्नाला 1 गुण आहे. पास होण्यासाठी 80% (16 गुण) मिळवणे आवश्यक आहे.

1. 'योग' हा शब्द कोणत्या संस्कृत धातूपासून आला आहे?

अ) युज ब) युक्ती क) युग ड) युगल

2. योगसूत्रे कोणी लिहिली?

अ) भगवान कृष्ण ब) महर्षि पतंजली क) भगवान शिव ड) स्वामी विवेकानंद

3. खालीलपैकी कोणते योगाचे अंग नाही?

अ) यम ब) नियम क) ध्यान ड) भोजन

4. 'अहिंसा' हे कोणत्या यमाचे उदाहरण आहे?

अ) सत्य ब) अस्तेय क) ब्रह्मचर्य ड) यापैकी नाही

5. 'शौच' म्हणजे काय?

अ) शारीरिक आणि मानसिक शुद्धता ब) समाधान क) तपस्या ड) स्वाध्याय

6. 'सूर्य नमस्कार' मध्ये किती आसनांचा समावेश आहे?

अ) 8 ब) 10 क) 12 ड) 14

7. खालीलपैकी कोणते आसन उभे राहून केले जाते?

अ) शवासन ब) पद्मासन क) ताडासन ड) वज्रासन

8. 'प्राणायाम' म्हणजे काय?

अ) शरीराला ताणणे ब) श्वास नियंत्रित करणे क) ध्यान करणे ड) मुद्रा करणे

9. 'कपालभाती' हा कोणत्या प्रकारचा प्राणायाम आहे?

अ) अनुलोम-विलोम ब) भस्रिका क) शुद्धी क्रिया ड) शीतली

10. 'ध्यान' म्हणजे काय?

अ) वेगाने श्वास घेणे ब) मनाला एकाग्र करणे क) कठोर व्यायाम करणे ड) झोपणे

11. 'ओम' चा जप केल्याने काय फायदा होतो?

अ) शारीरिक शक्ती वाढते ब) मन शांत होते क) वजन कमी होते ड) झोप चांगली येते

12. 'पद्मासन' कोणत्या अवस्थेत केले जाते?

अ) उभे ब) बसून क) झोपून ड) उलटे

13. 'शवासन' कशासाठी केले जाते?

अ) शरीर मजबूत करण्यासाठी ब) पूर्ण आराम मिळवण्यासाठी क) एकाग्रता वाढवण्यासाठी ड) लवचिकता वाढवण्यासाठी

14. योगाचा मुख्य उद्देश काय आहे?

अ) वजन कमी करणे ब) शारीरिक लवचिकता वाढवणे क) मन आणि शरीराचे एकीकरण साधणे ड) आजारांवर उपचार करणे

15. 'मुद्रा' म्हणजे काय?

अ) विशिष्ट शारीरिक स्थिती ब) श्वास घेण्याची पद्धत क) हातांची विशिष्ट स्थिती ड) ध्यान करण्याची पद्धत

16. खालीलपैकी कोणते आसन पोटातील अवयवांसाठी फायदेशीर आहे?

अ) वृक्षासन ब) भुजंगासन क) गरुडासन ड) नटराजासन

17. 'योग निद्रा' म्हणजे काय?

अ) योगासन करताना झोपणे ब) जागरूक अवस्थेतील गहन विश्रांती क) फक्त रात्रीची झोप ड) ध्यान करताना गाढ झोप

18. कोणत्या ग्रंथात अष्टांग योगाचे वर्णन आहे?

अ) भगवद्गीता ब) उपनिषदे क) हठयोग प्रदीपिका ड) योगसूत्रे

19. 'यम' आणि 'नियम' हे योगाचे कोणते अंग आहेत?

अ) शारीरिक आसने ब) नैतिक आणि सामाजिक नियम क) श्वास नियंत्रण ड) ध्यान

20. आंतरराष्ट्रीय योग दिवस कधी साजरा केला जातो?

अ) 21 मे ब) 21 जून क) 21 जुलै ड) 21 ऑगस्ट